Tasavvufta Felsefi Panteizm Eleştirisi

[pianola]

1. Vahdet-i Vücûd ilmi, peygamberler ve onların varisleri olan veliler vasıtasıyla, hakiki menba olan Cenab-ı Hak'tan nazil olmuş bir ilimdir. Vücûdîlerin (panteistler) ilmi ise, cismani duyguları ile bu süfli alemden aldıkları bilgileri delil kabul ederek varlığın birliğini sezmelerinden ibarettir.

2. Vahdet-i Vücûd müşahidleri (Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler) muhakkıklar arasında ihtilaf yoktur. Fakat vücûdîler arasında ihtilaflar vardır. Çünkü ilimleri, hislerinin ve nazari akıllarının icad ettikleri delillere dayanmaktadır. His ve akıllarının idrak dereceleri ise birbirlerinden farklıdır.

3. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler Hakk'ın zatına 'mechûl-i mutlak' derler; ve onu her çeşit sıfattan tecrid ederler. Fakat ulûhiyet mertebesinde, Hakk'ın zatını işitme, görme, irade, kudret, v.s. gibi sıfatlarla muttasıf bilirler. Vücûdîler ise Hakk'ı 'ilk illet' (illet-i ûlâ) ve 'cevher' olarak isimlendirirler.

4. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler taayyünat ve eşyanın hakikatinin Hak olduğunu söylerler; fakat taayyünatın ve eşyanın kendisine "Hak" demezler. "Hak Hak'tır, ve "eşya da kendi zalarında eşyadır" derler. Vücûdîler ise eşyanın taayyünlerinin ve zatlarının Hak olduğunu söylerler.

5. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler arasında farklı nazariyelere tabi olan fırkalar yoktur. Vücûdîler ise birbirinden farklı nazariyeler takip ederler. Mesela, Spinoza'ya göre sıfatlar, "cevher" kabul ettiği 'illet-i ûlâ'nın zat ve hakikatini teşkil eden şeylerdir.

6. Vücûdîler, varlığın birliği hakkındaki fikirlerinde vahdet-i vücûd'u müşahede edenlere benzerler. Bu benzeyiş, islam zahir ulemasını vahdet-i vücûd itikadından ürkütür; ve Hakk'ın, eşyadan tenzih edilmesi için, onlar akli deliller ortaya koymaya mecbur olurlar.

7. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler, "Vücûd-i hakikinin her mertebesinin bir hükmü vardır, ve ona riayet etmek lazımdır" derler. Binaenaleyh, bu sûret aleminde peygamberin getirdiği şeriat ile tesbit edilmiş olan amellere son derece riayet ederler. Vücûdîler ise, kendilerini böyle bir kayıt ile bağlı ve mükellef bilmezler.

8. Vahdet-i Vücûd'un son derece güç anlaşılan inceliklerini (dakayık) "zevk" ve "vicdan" ile anlamak için önce bunun, Kur'an, hadis-i şerifler, ve enbiya ile evliyanın ledünnî ilimlerinin özü (lübb) olduğuna şüphe etmeksizin inanmak, sonra da bu ilmin hakikatine vasıl olmak için bir insan-ı kâmilin nazarı ve terbiyesi altında ale't tedric süluk görüp hâl-i fenâyı tahsil etmek lazımdır. Halbuki vücûdîlerin ilimlerini ve aralarındaki ihtilafları anlamak için, "akl-ı dimağî ve zekâ-yı tabîî" yeterlidir.

9. Vahdet-i Vücûd ilmi, ilahi hikmetlere ait bir ilimdir. Bunu müşahede edenlere "hakim-i ilahi" derler. Vücûdîlik ise tabîî hikmetlere ait bir ilim olup, muhtelif kavimlerin filozoflarınca ifade edilmiştir. Bu ilmin alimlerine ise "hukema-yı tabîîyye" denir.

10. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenlerin ilimleri birbirlerinden alınmış bir ilim değildir. "Fenâ-fillah" dedikleri hâlin vuku'undan sonra kendilerinde meydana gelen bir "ilm-i şuhûdî", yani müşahedeye dayanan bir ilimdir. Vücûdîlik ise, filozofların birbirlerinden aldıkları, sonra kendi akıllarına göre genişletip ifade ettikleri bir "ilm-i nazarî", yani aklın görüşlerine dayanan bir ilimdir. Şu hâlde vahdet-i vücûd ilmi bir "ilm-i kal" (söz ilmi) değil, "ilm-i hâl"dir.

11. Vahdet-i Vücûd'u müşahede edenler Cenab-ı Hakk'ı hem "tenzih", hem de "teşbih" ederler. Vücûdîler ise yalnız "teşbih" ederler. Nitekim bunların karşısında islam zahir uleması ise yalnız "tenzih" ederler. Muhakkıkların müşahedeleri ise ikisinin ortasındadır.

Ahmed Avni Konuk — Fususu'l Hikem Tercüme ve Şerhi / Cilt I Bölüm II, s:58